حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین فلاح زاده، کارشناس مطرح مسائل فقهی، در گفتگویی به بررسی احکام و آداب مربوط به پرداخت فطریه پرداخته است. آن طور که این محقق دینی شرح می‌دهد، در مصرف فطریه چند مورد هم باید مورد توجه قرار بگیرد. فطریه باید به دست فقیران برسد و افراد بی‌نیاز نباید فطریه دریافت کنند. بنابراین اگر کسی بعد از پرداخت فطریه متوجه شود که گیرنده، فقیر نبوده می‌تواند عین فطریه را از او پس بگیرد و به فقیر بدهد. اما اگر او فطریه را مصرف کرده باشد و یا به هر دلیلی نخواهد فطریه را پس بگیرد، باید دوباره به میزان فطریه خود و افراد تحت تکفلش فطریه را به فقیران بپردازد. البته فطریه به شراب‌خوار هم نباید پرداخت شود. چونصحیح نیست فطریه به کسی داده شود که شراب می‌خورد. حتی اگر فطریه را برای خرید مشروبات الکلی هم صرف نکند، باز هم نباید فطریه به او داده شود. یکی دیگر از افرادی که به فطریه به آنها نمی‌رسد، گناهکار است. پس اگر کسی بداند فقیری، فطریه را در راه گناه خرج می‌کند، نباید به او بدهد و اگر داد، باید دوباره به فقیر دیگری بپردازد. در عین حال بعضی از علما، دادن فطریه به بی‌نماز را صحیح نمی‌دانند.
کسانی که باید فطریه بپردازند
اولین سؤالی که درباره پرداخت فطریه مطرح می‌شود، این است که چه کسانی باید زکات فطره را پرداخت کنند؟
فلاح‌زاده: همه کسانی که در زمان غروب شب عید فطر یعنی آخرین روز ماه مبارک رمضان این شرایط را داشته باشند، باید برای خودشان و همه کسانی که نانخور او محسوب می‌شوند، فطریه پرداخت کنند. به عبارت دیگر افرادی که این شرایط را دارند، باید هم برای خودشان و هم برای همه کسانی که تحت سرپرستی اقتصادی او هستند و امور زندگی‌شان از طریق دارایی‌های او تأمین می‌شود، به مقدار مشخص زکات فطره را پرداخت کنند.
نکته قابل توجه در این مورد این است که اگر کسی این شرایط را داشت، حتی اگر نامسلمان هم نانخور او باشد باید به ازای او هم فطریه بدهد. یعنی باید بالغ، عاقل و هوشیار باشد و در عین حال فقیر هم نباشد.
معافی‌های فطریه
منظور از فقیر چه کسی است؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم به چه کسی فقیر می‌گویند که از پرداختن فطریه معاف است؟
فلاح‌زاده: یکی از گروه‌هایی که از پرداختن فطریه معاف هستند، فقرا هستند. به بیان دیگر پرداخت فطریه شامل افراد فقیر نمی‌شود. جالب این است که حتی لازم است که مردم بی‌نیاز فطریه خود را به فقیران بدهند.
اما تعریف دین اسلام از فقیر چیست؟
طبق اسلام، فقیر کسی است که هزینه امرار معاش متعارف یک ساله خودش و نان‌خورهایش را به صورت یکجا و یا به طور متناوب نداشته باشد. پس اگر کسی در شب عید فطر خرجی یک سال را ندارد اما شاغل است و هر ماه درآمدی دارد، فقیر محسوب نمی‌شود.
در عین حال کسی که بیکار است اما خرجی یک سال آینده را دارد، فقیر نیست. اما کسی که بیکار است و به اندازه خرجی یک سال آینده‌اش دارایی ندارد، فقیر شمرده می‌شود.
سؤال دیگر این است که وقتی سرپرست خانواده فطریه را پرداخت می‌کند، اعضای خانواده طبیعتاً معاف هستند. درست است؟
فلاح‌زاده: بله.نان‌خورها و یا عیال هم از پرداختن فطریه معاف هستند. برای شناختن نان‌خورها باید دانست که همه کسانی که از نظر اقتصادی و خورد و خوراک به دارایی شخصی وابسته هستند، نانخور او به شمار می‌روند. چون او باید هزینه‌های خورد و خوراک و مایحتاجشان را تأمین کند.
اگر نان‌خورهای کسی خودشان شاغل باشند و درآمد داشته باشند، چطور؟ آیا باز هم از پرداخت فطریه معاف می‌شوند؟
فلاح‌زاده: بله. نکته قابل توجه این است که فرقی ندارد نان‌خورها بزرگ یا کوچک، عاقل یا غیر عاقل و مسلمان یا غیر مسلمان باشند. به عبارت دیگر نان‌خوری که غیرمسلمان و یا کم سن و سال باشد هم شامل پرداخت فطریه می‌شود و ولیّ و پرداخت‌کننده مخارج او باید فطریه اش را بپردازد.
فطریه جنین و نوزاد
یک گروه دیگر که لازم نیست برای آنها فطریه پرداخت شود، جنین در شکم مادر است. فطریه دادن برایبچه‌ای که در شکم مادر است و هنوز متولد نشده، واجب نیست چون هنوز نانخور کسی محسوب نمی‌شود.
در عین حال نوزادی که بعد از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به دنیا بیاید، فطریه ندارد. اما اگر نوزادی در ماه رمضان و قبل از غروب آفتاب آخرین روز این ماه به دنیا بیاید، پدرش یا کسی که مخارج مادر را متحمل می‌شود باید فطریه او را پرداخت کند.
دختری که به خانه شوهر برود
فلاح‌زاده: اگر دختری قبل از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به خانه شوهر برود و به طور رسمی زندگی مشترک خود را شروع کند، فطریه اش بر عهده شوهر است. اما اگر بعد از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به خانه شوهر برود، پدرش باید فطریه او را بپردازد. به عبارت دیگر دختری که عقد کرده ولی در خانه پدر زندگی می‌کند، فطریه اش بر عهده پدر است، مگر اینکه قبل از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان به خانه شوهر برود.
فطریه مهمان شب عید فطر
یکی دیگر از مواردی که مورد سؤال تعدادی زیادی از مردم قرار می‌گیرد، فطریه مهمان است. آیا میزبان باید فطریه مهمان خود را پرداخت کند و یا فطریه بر عهده خود آن‌هاست؟
فلاح‌زاده: در مورد فطریه کسی که در شب عید فطر و قبل از غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان مهمان می‌شود، نظرات گوناگونی داده شده که به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم:
امام خمینی رحمه‌الله: فطریه مهمانی که قبل از غروب شب عید فطر با رضایت میزبان وارد شده و نانخور حساب شود بر میزبان واجب است.
آیت‌الله خامنه‌ای: با یک شب مهمان، نانخور حساب نمی‌شود.
آیت الله بهجت رحمه‌الله: اگر مهمان قبل از برآمدن هلال ماه شوال برای خوردن غذا آمده باشد – ولو بعداً نتواند غذا صرف کند – فطریه اش بر میزبان واجب است.
آیت‌الله مکارم شیرازی: اگر میهمان فقط برای شب عید دعوت شده، فطریه اش بر میزبان واجب نیست.
آیت الله صافی گلپایگانی: اگر مهمان قبل از غروب شب عید فطر وارد شود و بگویند امشب نان او را داده – هرچند نانخور حساب نشود- [بر میزبان] واجب است.
آیت الله سبحانی: فطریه مهمانی که قبل از غروب شب عید فطر با رضایت صاحب‌خانه وارد شده و عرفاً نانخور میزبان حساب می‌شود، بر میزبان واجب است.
این نکته را هم به یاد داشته باشید که اگر شخصی چند روز پیش از عید فطر وارد خانه میزبان شود و تا عید فطر مهمان او باشد، در نظر تمام علما نانخور میزبان است و بنابراین میزبان باید فطریه اش را بپردازد.
مقدار فطریه
بعد از مشخص شدن شرایط پرداخت فطریه، این سؤال پیش می‌آید که میزان فطریه چقدر است؟
فلاح‌زاده: فطریه شامل چند مورد می‌شود که هر کسی باید به ازای خودش و نان‌خورهایش مقدار یک صاع که تقریباً معادل سه کیلو است، از یکی از این موارد را بپردازد. البته بهتر این است که از این میان، آن موردی انتخاب شود که در آن شهر یا منطقه بیشتر مردم از آن تغذیه می‌کنند. نکته قابل توجه این است که پرداخت‌کننده فطریه می‌تواند پول یکی از اجناس را هم بپردازد.
در مجموع سه کیلو گندم، سه کیلو جو، سه کیلو خرما، سه کیلو برنج، سه کیلو کشمش یا سه کیلو ذرت به عنوان فطریه برای هر نفر تعیین شده‌اند که هر خانواده‌ای بر اساس قوت غالب خود از این موارد باید پرداخت کند.
زمان پرداخت فطریه
برای پرداخت فطریه چه زمانی باید اقدام کنیم؟ آیا می‌توان قبل از رسیدن عید فطر برای این کار اقدام کنیم؟
فلاح‌زاده: باید بدانیم که پرداخت فطریه در ماه رمضان صحیح نیست.
اگر کسی در طول ماه رمضان فطریه خود و خانواده‌اش را پرداخت کرده، چه باید کند؟
فلاح‌زاده: باید بعد از تمام شدن ماه مبارک، دوباره فطریه را بپردازد. چون زمان دقیق پرداخت فطریه، بعد از آخرین غروب ماه رمضان است. به همین دلیل فطریه را در دو زمان می‌توان پرداخت کرد: یکی قبل از نماز عید فطر است که اگر کسی می‌خواهد نماز عید فطر را به جا بیاورد، احتیاطاً قبل از نماز عید، فطریه اش را پرداخت کند.
دوم بعد از نماز عید فطر تا اذان ظهر است که اگر کسی قصد اقامه نماز عید فطر را ندارد، تا زمان اذان ظهر عید فطر فرصت دارد که فطریه اش را پرداخت کند.
حال اگر کسی به هر دلیلی موفق نشد تا موقع اذان ظهر عید فطر، فطریه اش را پرداخت کند، چه؟
فلاح‌زاده: در این شرایط باید در اولین فرصت ممکن این کار را انجام بدهد. البته در این حالت نباید نیت ادا یا قضا کند.
فطریه سادات و غیر سادات
برای پرداخت زکات فطره، به فطریه سادات هم اشاره می‌شود. منظور از فطریه سادات چیست؟
فلاح‌زاده: برای پرداخت فطریه به سادات و غیر سادات باید به سرپرست خانواده توجه کرد. اگر سرپرست خانواده سید نباشد، در این صورت نمی‌تواند فطریه اش را به سید بدهد. حتی اگر یک یا چند نفر از افراد تحت تکفل او سید باشند. به عنوان مثال مردی که هزینه مادر سیده‌اش را می‌پردازد یا سرپرست کودکی از خانواده سادات است، باز هم به این دلیل که خودش سید نیست، باید فطریه را به غیر سادات بپردازد.
اما اگر سرپرست خانواده‌ای سید باشد، در این صورت می‌تواند فطریه خودش و افراد تحت تکفلش را به سادات یا غیر سادات بپردازد. همچنین اگر یک یا چند نفر از افراد تحت تکفل او از غیر سادات باشند، باز هم ملاک اصلی سرپرست خانواده است.
محل اصلی مصرف فطریه
فطریه ای که پرداخت می‌کنیم در چه مواردی استفاده می‌شود؟
فلاح‌زاده: در مورد محل اصلی مصرف فطریه هم باید به نظرات مراجع عظام تقلید مراجعه کرد که دو نظر را ارائه داده‌اند. از یک طرف طبق نظر امام خمینی رحمه‌الله و بعضی از مراجع عظام تقلید، فطریه را می‌توان در تمام هشت موردی که زکات مال در آن مصرف می‌شود پرداخت کرد. یعنی شامل:
۱- فقیران
۲- مسکینان: یعنی افرادی که وضعیت اقتصادی‌شان از فقیران هم بدتر است.
۳- مسافرانی که در راه مانده و خرج برگشت به شهر خود را ندارند.
۴- بدهکارانی که نمی‌توانند قرض خود را بپردازند.
۵- در راه خدا: یعنی در تمام کارهای خیری که سود و نفع آن به عموم مسلمین برسد. مانند ساختن و تعمیر مسجد، راه، پل، مدرسه و بیمارستان و …
۶- کافرانی که با دادن زکات به اسلام ترغیب می‌شوند یا در جنگ به مسلمانان کمک می‌کنند.
۷- پرداخت به نائب امام یا کارمندان حکومت اسلامی که مأمور جمع‌آوری زکات و رساندن آن به نیازمندان است.
بعضی از علمای شیعه مانند آیات عظام صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی هم معتقد هستند که فطریه مخصوص فقیران و مسکینان شیعه است و لازم نیست آن را در موارد دیگر هزینه کرد. به عنوان مقال آیت الله مکارم شیرازی در این باره تأکید کرده‌اند که: «زکات فطره برای شیعیان نیازمند باید مصرف شود. اما در صورت داشتن این شرط مثلاً می‌توان به زلزله‌زدگان نیز پرداخت کرد.»
در عین حال مستحب است هر کسی فطریه خود و خانواده‌اش را در وهله اول به اقوام و خویشاوندان فقیرش بدهد و اگر در میان آنها فقیری نباشد، به همسایه فقیر یا اهل علم و فضیلت و تقوا که فقیر هستند، بپردازد.
موارد استثنا در مصرف فطریه
اگر فطریه را پرداخت کردیم ولی بعد از پرداخت متوجه شدیم فرد دریافت‌کننده فقیر نبوده، چه باید کنیم؟ آیا باید دوباره فطریه را به فقیر پرداخت کنیم؟
فلاح‌زاده: در مصرف فطریه چند مورد هم باید مورد توجه قرار بگیرد. یکی همین مورد سؤال شما است. چون همان طور که اشاره شد، فطریه باید به دست فقیران برسد و افراد بی‌نیاز نباید فطریه دریافت کنند. بنابراین اگر کسی بعد از پرداخت فطریه متوجه شود که گیرنده، فقیر نبوده می‌تواند عین فطریه را از او پس بگیرد و به فقیر بدهد. اما اگر او فطریه را مصرف کرده باشد و یا به هر دلیلی نخواهد فطریه را پس بگیرد، باید دوباره به میزان فطریه خود و افراد تحت تکفلش فطریه را به فقیران بپردازد.
البته فطریه به شراب‌خوار و گناهکار هم نباید پرداخت شود. چون صحیح نیست فطریه به کسی داده شود که شراب می‌خورد. حتی اگر فطریه را برای خرید مشروبات الکلی هم صرف نکند، باز هم نباید فطریه به او داده شود. یکی دیگر از افرادی که به فطریه به آنها نمی‌رسد، گناهکار است. پس اگر کسی بداند فقیری، فطریه را در راه گناه خرج می‌کند، نباید به او بدهد و اگر داد، باید دوباره به فقیر دیگری بپردازد.
نکته قابل توجه این است که بعضی از علما، دادن فطریه به بی‌نماز را صحیح نمی‌دانند. در عین حال گروهی از علما هم عقیده دارند که انتقال دادن فطریه از یک شهر به شهر دیگر صحیح نیست. یعنی هر کسی باید فطریه اش را به فقیران شهر خودش بپردازد.
منبع: شبکه اجتهاد (شعبه خراسان دفتر تبلیغات اسلامی)
